Articles / Essays

Zik’v-e Jahoni Rẽwor: Yibu G̃has̃h Gũzorish Tatnan-e Zik-e Bobat woz K̃hikwor-e Niga K̃hak et Pũrũt Yundak

February 21, 2023

Cẽ Fazal Amin Beg en

Sozmon-e Millal-e Mutahid(United Nations Organization) jonib’ni wudhg-e kum rẽwor, ya’ni April 21, dẽ kũl jahon kũli zik’v-e rẽwor tey, wuzes̃h sav-kũk̃hter tabrik (muborakbodi) randem. Hayem rẽwores̃h saker yem fikdr-e daw’at rand ki ki sak k̃hũ tatnan-e zikev hifozatk̃hatk woz pũrũt yundak dẽstan qadam di’n. K̃hũ tatnan-e zikev trẽ dest ne di’n balki yav bũland yundak haten k̃hũ farzev dishen.
Wuzem Fazal Amin Beg woz Pokiston-e Shũmoli Mintaqa, Gilt Baltiston-e yi ghafch muhim dara, Kũnjũdh (Hunza)-e yi ghafch khũshruy jay, Gulmit en tey.
Maz̃he k̃hũ dhas batk joyn dẽ k̃hũ chũvetk jay, Gũlmit en trẽ dhast kert. Dhastcũbũr batk k̃hũ joynem Pokiston-e lup magam gharib parwar s̃har Karochi en dez̃hd. K̃hũ dhasshadh jamo’at joyn-e haten wuzem dẽ Peshowar-e Donishgoh g̃hate woz dẽ Forsi Adab et Zik dẽ sol 1997 k̃hũ sanad dez̃hd.
Ca’n cẽbas hadem k̃hat Donishgoh maz̃he trẽ pũrũt joyd Osiyo-e Miyona, Rũs woz Chin-e bobat k̃he kertem k̃hũ M. Phil. Z̃hũ takhsis hadem dar bora-e Chin-e K̃hik Tojik’v-e bora’er skam’v-e Khis̃hqomig̃h et Tuy-e Rasm-e bobat ki hayem-e haten wuzem dẽ Chin reg̃hde. Ca’n cebas, maz̃he woz trẽ pũrũt joyd k̃he k̃hũ PhD korsem be tra yand nik̃hitu ce Donishgoh-e Qoyd-e Azam , Islomabod en dẽ sol 2011. Magam k̃hũ sandadem ne dũrzen bas wezde chizer ki k̃hũ nazarem nost woz khususan pũlem ne got ki k̃hũ tahqiq yark et k̃hũ khun et za zẽman’v-e sũktrotev bajo wũzemem. Majbũrem vite k̃he trẽ k̃hũ rũzgor et pũl-e cẽbas wocen vite. Magam, yem kũl parishonig̃h-v-e bowuzjud, maz̃he wudhg batk k̃hũ himat ne rẽceng woz k̃hũ ilmi yark’ves̃h be yi ney yi purũt suq di’m et wezimes̃h.
K̃hikwori z̃hũ awalgũni zik, ya’ni z̃hũ tat et nan-e zik tey woz yem yi nenivishetk zik wũrek̃hk torikhi hisober.skem zik joyn et nivishn maz̃he awalgini ce wudhg en 30 sol en trẽ mis oghoz kert ce malles̃h ki maz̃he k̃hũ dhasbu jamo’at dẽ Karochi joyd. Cẽ maz̃h en lup vũrũt, Ghũlom Amin Beg K̃hikwor-e z̃hũ awalgini Ũstodh tu. Yem-e joyn en nivishn skẽ bayn-ul milali donishwar’v et muhaqiq’v-e rasm-ul khat Lotini et Yunoni zik en dez̃hg tu ya’ni ki yem skẽ Bayn-ul Milali Zik’v-e Sũdo’ev-e bũnyodher trẽ pũrũt wezgũng tu woz teyi.

Ce mal ki dem K̃hikwor nivishn-e riwoyat z̃hũn khub bladig̃h vite dẽ sol 1988 yem haya wakht tu ki wuz’mes̃h ra jũwonig̃h-e lut̃ pes̃hte. Rẽ yi palw z̃hu joyn et nivishnes̃h trẽ pũrũt tag̃hde woz ra yi plalewem wuz da k̃hũ khũsh jũwonig̃h-e nasha mast tu.kheli dem K̃hikwor zik z̃hũ joyn et nivishn bladig̃h vitu ki maz̃he k̃hũnen yi chandi kalom’vem skem K̃hikwor zik qalamband k̃hak oghoz kert . maz̃her yandi malũm vite ki z̃hũ K̃hikwor ziki cumer khuz̃hg et dustona tiwetk.
K̃hikwor ishqiya bayd’ves̃h cereng tu ki baf;ves̃h ne disht dẽ Kũnjũdh-e K̃hik’v-e mulung ki yemi k̃hat yi lup sawol. Baharkayf, cẽ maz̃h en tre mis, kheli vũrũtev dẽ Kũnjũdh K̃hikwor ziker khũshruy sho’iriveves̃h kert magam nivishn yaven k̃hũ mutobiq tu, bilkhusus dẽ Arabi rasm-ul khat ki liman-e nivishetkves̃h ne disht woz abota’ves̃h vite da zur sũd’ov-e nis̃hun’vev.
Garchi torikhi hisober K̃hikwor nivishn spo dastũri ne wũrek̃hk, K̃hik’v-e mulung sho’iri k̃hak chiz s̃heg̃hd riwoyat ne tu balki yemes̃ cumer sad sol trẽ mis ken tag̃hdi et wezdiyes̃h. Dẽ sho’iri-e maydoner k̃hũynan’v-e kirdori dẽ torikh ghafch misoli wũrek̃hki ki yaves̃h sak dẽ lup-e maydon, dẽ bũlbũlik-e maydon , to dẽ ishqiya woz digar bayd’v-e maydon ghafch trẽ pũrũt winen. Hayemzel, mirdina’v-e kirdor be ghafch baf wũrek̃hk, agarchi ziyodteres̃h yav e dẽ Porsi zik-e baydev ghafch jobũk winen. Mirdina’v-e yi chandi baydes̃h sak digar maydonver be gotten ce sokht ki bahodũrig̃h-e bayd, s̃hikor-e bayd, yoy digar palwonig̃’vev ce k̃hetk de torik, yoy watan-e baydisht. Hayem z̃ereng kalom’ves̃h sak har jay, khususand dẽ Kũnjũdh-e K̃hik’v-e mulung ghafch gotten har jay.
Cẽ mal ki spo watan’v-e darayisht kũli jahoner het̃ ne tu, spo khalg’v-e lokhs̃hn woz jay jayev tuk tumer kũs̃hodh ne tu. Kum z̃aqlay z̃aqlay riyosatisht ce tu, yashtev dẽ wakht en qiti nas̃hte, yasht dẽ Mulung Osyo (Central Asia) hũmũyun yoy ra Past Osyo hũmũyn kũk̃htev nas̃hte woz dẽ lup riyosat’v-e destev wezde yoy wozomdev. Yem’v-e misol’vep sak winen cẽ Badakhs̃hon et Pomir woz Chin-e Tũrkiston -e z̃aqlay riyosat’v en wezg to dẽ Gilt-Baltiston et Kashmir woz rek̃hk cam’v en be trẽ pũrũt.
Yash-e vẽdekev tek ghafch trẽmisken k̃hetu woz jayi jahon’nev torvev skẽ werkhũvn vite woz skem’vev qisa skẽ k̃hak vite. Magam ya wakht wezde ki inson kheli trẽ pũrũt reg̃hde dẽ k̃hũ khirad et s̃hast woz pes̃htak. Mashin’vev ijod kert et skemev skẽ tuk vite. Hayem-e haten lup lup vẽdek’vev skẽ nik̃hing vite woz dhir dhir-e mintaqavev trẽ liman qiti kert et piwand skẽ k̃hakev vite.
De sol 1974 ki ce mal Kũnjũdh-e Riyosat nas̃hte woz Qaraqurum-e Shohi Vẽdekev (QSV) Nik̃hit de sol 1978, digar zik’v-e jẽnaw, K̃hikwor zik et farhang be kheli taklifer skẽ pẽrveyn vite chizer ki har qism-e makhluq’v -e mes̃h Kũnjũdh-e mũrdũm dichoar skẽ din vite. Cemen bishkha, Kũnjũdhiyisht k̃hat be rẽ Pokiston-e lup lup s̃har’vev skẽ rec̃hn vite k̃hũ joyn et rũzgor-e destan . S̃har-e gizn niyũdh, s̃har-e har hisober mohol-e asar skẽ K̃hikwor zik ghafch tizig̃h mes̃hen skẽ pẽrveyn vite. Digar chiz’v-e dũrzn en qiti, dhir n wing (tele-vision) be z̃aqz̃aq K̃hikwor farhang hisa skẽ wocn vite. Trẽmisũ gizn niyũdh-e kum silsila tu, yashtev ghafch tizig̃h mes̃hen skẽ nẽs̃hak vite. Joyetkũng et nojoyetkũngisht cẽ k̃hũ zik en dhir skẽ wocn vite, garchi dẽ Kũnjũdh-e riyoasat-e wakht K̃hikwor zikes̃h yi chandi jay tumer k̃hũ jay ne wodort. Virchikwor zik’ves̃h kheli fakhr mes̃hen k̃hat woz yow-e kheli asar jayjayes̃h winen. Baharkayf, Kũnjũdh-e Riyosat tra yand k̃hanken cẽbas, ghafch khalg’ve K̃hikwor zik-e k̃hẽnakev sharm skẽ wẽzayn vite.
Hadem z̃erng was̃hk holot en (15 sol-e mulung 1974 en cẽbas), baf joyetkũng’v et tra dhir ghafch pũũt wing-e khalg’v-e mulung, yem yi lup fikr k̃hak-e lamha vite. cereng yem K̃hikwor zik et farhang-e ce digar farhang et zik’v-e yurish en bachat k̃hak yi lup sawol tu. Yi bu sol kheli yark k̃hak en et dẽ liman en niyũdh en cẽbas, dẽ 1991 sol, Kũnjũdh-e K̃hik’ve k̃hũnen yi idora’ev jũr kert. Yem bũzũrg sozmon-e nungev yan lerkert K̃hik Tojik-e Farhang-e Sozmon.
K̃hik Tojik-e Sozmon zarya en, kheli lup qadam’vev wuch kert et komoyobig̃h’vev be trẽ dhast kert. Ya’ni, dẽ sol 1992, K̃hikwor zik-e nivishn et joyn-e haten, Roman rasm-ul khater e ghafch lup fesila’ev kert ki spo naslishtev trẽ Angrezi-e ta’lim gẽna woz Arabiyep yaver ghafch mũshkil wostev k̃hat. Lup lup barnoma’vev jũr kert baynul millali bũnyodher ki Chin-e mes̃hen khub rawobitev paydo kert woz China-e Tojik et Uyghur fankor’vev dẽ Kũnjũdh wozomd woz yav-e k̃hũ korkardagig̃h ghafch khũshury andozen kert. Cem en illowa, K̃hik sho’irevev trẽ pũrũt wozomd. Soz et nawoz-e maydonev kheli yark kert et yoriyev dhet. K̃hik’v-e sarev bũland kert ki ce mal skẽ Rad̃iyu Pokiston Giltev barnoma shuru kert. Trẽmisũ wakht-e s̃hitik’vev be pũrũt wozomd, khususan skẽ yash jugun din, woz hayem sokht digar baf yark’vev be kert.-iri farhang et zik-e trẽ pũrũt yundak-e dẽstan woz be tanzim et idoravev be gok̃ht dẽ Pokiston. Hayem sokht yi musobiqatev be kert dẽ liman en.
Skẽ K̃hikwor zik et farhang, maz̃h be timiker yarkev kert dẽ adab et tahqiq -e maydon. Rek̃hkũng 30 sol en skẽ sar, maz̃he K̃hikwor zik-e grammar et digar mawzuvem girdem ki kum yark kert yashtev ya’ni skẽ matalev, skẽ ozmũdev, skẽ giz en niyũdhev, skẽ digar khalgev-e sho’iriyev, skẽ K̃hikwor lavzev g̃hũrtn, woz yem rang digar.
Wist sol en sk̃e sar, skẽ Lotini et Yunoni rasmul khat-e bũnyodh, 30,000 skẽ sar lavzem g̃hort. 50 en skẽ sar K̃hik sho’irv-e kalom’vem g̃hort, yi chandi zhindag’vem be nevesht. Magam yi rẽwor g̃hate ki kum rẽwor ki K̃hik Pomiri zik-e yi lup donishwar, biyomorz Dr. Boghsho Lashkarbekov dẽ Pokiston wezde woz dẽ Gilt-Baltiston K̃hik mũrdũm’vi wind dẽ digar tru Rũssi zabonshinos’v-e mes̃hen, sake dẽ liman en ki ce mal K̃hikwor nivishn e mas’laven gap dik̃ht, Dr. B. Lashkarzoda dẽ ghafch khũshruy tajwiz mẽsh trẽ pũrũt wezde. Yowe k̃hat ki skẽ Angrezi zik-e rasmul khates̃h K̃hikwor woz digar Pomiri zikev orom mes̃h en nivishn-e bas wezin woz yem-e dẽstan hech chiz khususi software yoy font bakor nast.
wuzem da dap en z̃aq hayron et parishon be vite ki yemi ce sokht? Dr. B. Lashkarbekov maz̃her disovd ki cerenges̃h rostki yi madah-e nis̃hun (kum’res̃h ki Angreziyer “tilde” k̃hanen, yowes̃h dẽ kamputer, da Word Dokumentes̃h rec̃hen k̃he ca aloma’tvenes̃h yow kũt̃ ske yi tak wũz’men k̃he nivishenes̃h.
Maz̃he panz̃ daqiqa-e mulung ska fikr kert , wozem ya tasawur rẽ k̃hũ pũzũv kart k̃he yandi yav amaler wozomd. Yi bu zur sũdoyish dẽ firist ne tu, yavem dẽ Biyomorz Dr. Lashkarzoda en qisa kert k̃he skẽ yarkem vite. Z̃hũ rang yi ghafch kamzur et notawon khalg-e dẽstan z̃ereng tizi mes̃h en yark k̃hak yi mu’jiza en kam ne tu. Dẽ ghafch mawzu-e dest baharkayf dẽ K̃hikwor -e Jahon nivishnevem wozomd. Wuzes̃h bowar carem ki wẽzayn-e naslishtep cem’ven hatman foyda dũrzen.
K̃hik mũrdũm-e zik-e shinokht et tashhirep trẽ pũrũt c̃hit, basharti ki yem skẽ Angrezi khat tag̃hde. Magam, agar ki yi bu khalg skẽ Arabi rasmul khat K̃hikwor yoy digar nenivishetk zikev far g̃hirũvn-e kushish kert yoy zurev dik̃ht, K̃hik s̃heg̃hd et trẽ pũrũt wẽzayn-e nasl’verep, Urdu zik-e jẽnaw yav-e k̃hũ tat et nan-e zik-e bafter yek̃hk wocen ghafch mũshkil wost. Okhir yashtep yem k̃hũ zik’v-e bũnen k̃he dar pẽ darep wocen.
Woz hayem zel, agar ki yi bu khalgev yem kushish kert ki K̃hikwor zik-e skẽ Lotini et Yunoni khat trẽ pũrũt yunden, yemep rost ki donishwar et donshmand tabqa-e fikr khalgver kor wizit, magam har om khalgep cemen nobalad wost woz cẽ k̃hũ tat et nan-e zik’nep ghafch dhir pervin k̃he yemep bũnen, chizer ki yemi om khalgver mũshkil wost. Chizer ki haya khalgisht kuyisht ki dem zik-e maydon dẽ donishgoh’vev muhaqiq tey, yaver yem masqla et diqat nast, hayem haten ki yav-e majbũrig̃h ki yasht yem Lotini nivish-e vẽdek dũrzen k̃he dẽ jahon-e jahoni muhaqiq’v et donishwar-e k̃hũ payghomev et yarkev g̃htũven Wagarna yi ma’yores̃h yaver ne wost. Yem-e maqsad et hadafes̃h ya zik-e om khalgisht, ya’ni yũrt-e fiker ne wost kumdisht ki yoy kam joyetkũng yoy nojoyetkũng tey.
Okhir yem Roman Anglisi (Roman Anglicized) Rasmul khat-e lup maqsadi chiz kumd-e boat’nes̃h drem wakolat wost? Bu lup dalilisht drem hayem-e nisbat tey.
Awal yem ki, yemi ghafch oson woz haryũwes̃h yem yi ney yi tarqiqa’n dishn, yow kam joyetkũng hũmũyd yoy ziyot; yow z̃aqlay za hũmũyd dẽmaktab (skulev)yoy dẽ donishgoh’vev, yoy digar jayev.Chizer ki Anglisi (Angrezi) ziki yi jahoni zik tey. Dẽ har mamlikates̃h yi ney yi zel khalgisht yem dishen. Yemi sayns et t̃eknolji, adabiyot et jamoliyot, basharyiot et samojiyot, tajorat et sayohat, woz digar muhim ilm-e rishta’v zik tey .
Buyũng yem ki, yem nivshn-e khat-e dẽstani hechiz khususi software yoy font̃ darkor nast, rost ki yi madah (̃) kumdres̃h ki dẽ Anglisi tilder nis̃hun k̃hanen woz da kumpũterev ska wis̃hik’v-e takht (keyboard), da chap pawle da sarũ bũrj tey yowes̃h yarker wũzmen k̃he k̃uli zur awog̃hisht kumd ki dẽ K̃hikwor zik tey, yaves̃h ghafch osonig̃h mes̃h en nivishn dẽ Kampũter et mobil fon set̃ev.
Yem be dẽ k̃hũ dimogh lẽcerni lozim ki kum mutaliqa zik-e khalisht ki tey, yashtes̃h k̃hatken da k̃hũ zik ya k̃hũ lavzvev joyn et dishen. Khususi ustodhisht be bosob ki darkor nast. Kum khlag ki dẽAnglisi en balad tey, yaver K̃hikwor askem nivishn-e khat ghafch osones̃h wost. ni
Trẽ yand niwiznen trẽ mis yem arz zarũr carem ki yem rasm-ul khat dishn-e haten yemi lozim ki hadem mutaliqa ziker dars et tadris rand en, takhliqev trẽ pũrũt wũz’men. Dẽ sayns et teknoloji-e maydon’ver pũrũt rec̃hen. Dẽ falsafa et ruhoniyat-e ilm et hikmat medest rec̃hen. Woz hayem zel dẽ dgiar ilm-e rishta’vev.
Yem da k̃hũ yod leceren ki baydguyig̃hisht, dramayisht, latifayisht woz zhindagisht ya chandi vẽdekisht ki yemev zaryiayv en k̃hũ zikes̃h hifz k̃hak bas wezin woz pũrut yundak bases̃h wzin. Magam cẽ kũk̃ht en lupi yem ki ta k̃hũ khun-e dest da khũ khun-e khalg’v en, bilkhusus da k̃hũ zẽman’v en k̃hũ tat et nan et ziker qisa k̃haki ghafch lozim. Yem rangep k̃hũ zik-e lup khidmat k̃hak bas wezin. K̃hũ zik-e boyad ki kam ne dishen woz digar zikvev ghafch bũland. Balki, ya lup zikev yarker wũzmen k̃he k̃hũ zik pũrũt yundak-e haten k̃hũ kushish caren. Ce men bishkha, dẽ har mkatabev, dẽ har idoraevev be k̃hũt tatnan ziker nivishn et qisa k̃hat-e ya himat et toqat dẽ k̃hat chermũven.Ghafch digar pũr tasir vẽdekisht woz be tey ki yav-e boat en woz sak qisa’es̃h k̃hak bas wezin magam dem nivishtek tumer beses̃h maz̃hersũdhũyd.
Okhirer yem z̃hũdu’oyi ki Parwardigor-e jahon sav-e kũkhter yem nik tofiq et himat rand ki k̃hũtatnan-e zik’v-e parwarish cẽkhũ pũzũv en carit et yav pũrũt yundak-e azm et toqat saver nasib hũmũyd. To oyinda wozep liman-e wien woz gotten. Khũdyoy sav-e yor et madadgor , sav-e gigahbon et posbon!

You Might Also Like

No Comments

Leave a Reply